Pieniądz –
współcześnie oznacza powszechnie akceptowalny instrument finansowy, za
pomocą którego dokonuje się płatności za towary lub usługi oraz
realizuje zobowiązania płatnicze.
Formy pieniądza:
- w
średniowieczu dominującą formą pieniądza były monety srebrne i złote.
Był to pieniądz pełnowartościowy gwarantujący stabilność cen i całego
sytemu finansowego, ale podlegający dematerializacji. Obok pieniądza
kruszcowego zaczął się pojawiać pieniądz papierowy. Bilety emitowane
przez banki prywatne, w pełni wymienialne na złoto i srebro, skutecznie
zastępowały kruszce w realizowaniu pieniądza;
-wprowadzenie
pieniądza bezgotówkowego-był to kolejny krok w ewolucji obiegu
pieniężnego. Gromadzenie oszczędności w gotówce i przetrzymywanie jej w
domu jako nieracjonalne ustąpiło miejsca wygodniejszemu lokowaniu
gotówki w banku w formie wkładu. Kiedy wiele jednostek zaczęło lokować
gotówkę w banku, przestało być niezbędne regulowanie zobowiązań między
klientami w pieniądzu papierowym. Wkład banku stał się równie dobrym
pieniądzem jak banknoty czy złote monety. Jednak wciąż drobne transakcje
realizowane są w pieniądzu gotówkowym; Pieniądz bezgotówkowy zwany jest
także pieniądzem depozytowym, wkładowym lub bankowym.
-pieniądz
elektroniczny- produkt magazynujący wartość, w którym zapis środków
pieniężnych, jest przechowywany na urządzeniu elektronicznym,
pozostającym w posiadaniu klienta. Przykładem pieniądza elektronicznego
są karty płatnicze czy karty kredytowe.
W
polskiej gospodarce występuje dwustopniowy system bankowy: bank
centralny i podlegające mu banki prywatne. Krążą dwa rodzaje pieniądza:
pieniądz banku centralnego oraz pieniądz banków prywatnych, zwany
pieniądzem bankowym, depozytowym albo wkładowym. Pieniądz banku
centralnego to pieniądz gotówkowy, będący równocześnie zobowiązaniem
tego banku (banknoty i monety – ogólnie dostępny i najczęściej używany;
głównie pieniądz dochodowy ludzi). Natomiast pieniądz banków
komercyjnych jest pochodną pieniądza banku centralnego zw. bezgotówkowym
(bankowym), charakteryzuje się jedynie zapisami na rachunkach.
Pieniądz kreowany jest w operacjach kredytowych banków.
Pierwotna kreacja pieniądza
We
współczesnych systemach bankowych emisję banknotów reguluje baza
monetarna. Są to aktywa finansowe banku centralnego. Najważniejszymi
składnikami bazy monetarnej są:
1. Aktywa zagraniczne banku centralnego - są to najbardziej płynne składniki majątku na rynkach zagranicznych.
2. Obligacje skarbowe - papiery dłużne rządu. Są emitowane w celu zredukowania deficytu budżetowego.
Emisja
obligacji ma charakter inflacyjny jeżeli kredytodawcą jest bank
centralny (powiększa się baza monetarna). Taką emisję nazywamy emisją
fiducjarną - emisja banknotów pod zastaw obligacji.
3. Przyjęte do redyskonta weksle.
4. Kredyty w rachunku otwartym (kredyty refinansowe) - kredyt pozostawiony do dyspozycji innych banków.
Bank
centralny udzielając kredytu tworzy nowy pieniądz – nie sięga do
środków zdeponowanych w banku. Dla niego udzielenie kredytu nie jest
wydatkiem. Dlatego jest to kreacja pierwotna. Inna formą pierwotnej
kreacji pieniądza jest wypłata gotówki przez bank centralny na rzecz
jednostki budżetowej. Ta forma kreacji pieniądza polega na emisji
pieniądza gotówkowego. Również w przypadku skupu przez bank centralny
zagranicznych walut i dewiz następuje pierwotna kreacja pieniądza.
Mówiąc
o pierwotnej kreacji pieniądza należy wspomnieć o rodzajach rachunków
bankowych. Wyróżniamy następujące rodzaje rachunków bankowych:
- Rachunki rozliczeniowe:
a) rachunki bieżące – mają podstawowe znaczenie dla podmiotów gospodarczych.
Wpływają na nie należności od odbiorców za sprzedawane towary i
świadczone usługi, podejmowane są z nich środki na wypłatę wynagrodzeń,
pokrywane zobowiązania wobec dostawców itp.
b)
Rachunki pomocnicze – służą do przeprowadzania rozliczeń za
pośrednictwem innych banków niż bank prowadzący rachunek bieżący lub do
dokonywania operacji w ściśle określonym celu,
- Rachunki
lokat terminowych – służą do przechowywania środków pieniężnych
przez okres wynikający z umowy zawartej z bankiem. Korzystają z
nich przedsiębiorstwa obywające się bez kredytów, lokując na nich
wolne środki. Zachęca je do tego oprocentowanie wyższe niż na
rachunkach bieżących.
- Rachunki
oszczędnościowe(wkłady oszczędnościowe) – są prowadzone dla osób
fizycznych, dla szkolnych kas oszczędności i pracowniczych kas
zapomogowo-pożyczkowych. dowodem zawarcia umowy takiego rachunku
jest książeczka oszczędnościowa lub inny dokument imienny. Rachunków tych nie wolno wykorzystywać do rozliczeń związanych z działalnością gospodarczą.
- Rachunki
powiernicze – prowadzone są na podstawie odrębnej umowy. Środki
pochodzą wyłącznie od osób trzecich, które powierzają je
posiadaczowi rachunki (powiernikowi) na podstawie zawartej z nim
odrębnej umowy (umowy powierniczej).
Inne
rodzaje rachunków bankowych wymienia jeszcze ustawa o Narodowym Banku
Polskim w art. 51, są to rachunki prowadzone przez NBP:
1. rachunki banków
2. rachunki budżetu państwa
3. rachunki Bankowego Funduszu Gwarancyjnego
4. rachunki Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej
5. rachunki innych osób prawnych, dla których wymagana jest zgoda Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Wtórna kreacja pieniądza
-wkład pierwotny
– załóżmy że klient wpłaca do banku gotówkę np. 1000zł. Bank otwiera mu
rachunek na tę kwotę, którym ten klient może dysponować. Dokonany wkład
jest to właśnie wkład pierwotny. W wyniku tej operacji następuje
przekształcenie pieniądza gotówkowego (banknotów) w pieniądz
bezgotówkowy, jakim jest wkład klienta na rachunku bankowym. Zmiana ta
nie wpływa na ilość pieniądza w obiegu, gdyż nastąpiła jedynie zamiana
formy pieniądza. Wkład ten ma pełne pokrycie w rezerwie gotówkowej
banku.
- wkład pochodny
– w wyniku uzyskanego przez bankowców doświadczenia okazało się że
tylko niewielka część zdeponowanych w bankach wkładów jest podejmowana w
gotówce. Pozostała część służy do rozliczeń bezgotówkowych albo przez
długi czas nie jest podejmowana. Uznano zatem, że nie ma potrzeby
utrzymywania 100% - go pokrycia wkładu pierwotnego w postaci gotówki w
banku. Wystarczy utrzymanie jedynie określonej części wkładu w postaci
rezerwy gotówkowej. Pozostałą część można wykorzystać na udzielenie
pożyczki innemu klientowi w postaci otwarcia na jego rzecz rachunku
bieżącego z wkładem, którym ten klient może swobodnie dysponować. Taką
transakcję polegającą na udzieleniu pożyczki klientowi w formie rachunku
bieżącego nazywa się tworzeniem wkładu pochodnego a sam wkład-wkładem
pochodnym.
Z
wtórną kreacją pieniądza mamy do czynienia wówczas, gdy banki
komercyjne udzielają kredytów swoim klientom. Ta kreacja wyznacza
wielkość podaży pieniądza. W czasie stabilizacji gospodarczej banki nie
muszą całej zgromadzonej w postaci wkładów gotówki trzymać w skarbcu.
Klienci dokonują wpłat i wypłat na przemian i wystarczy tylko stosunkowo
niewielka rezerwa gotówkowa, aby zrealizować wszystkie ich dyspozycje.
Resztę środków banki mogą spożytkować udzielając kredytu
przedsiębiorstwom lub indywidualnym osobom, zarabiając na tej
transakcji. Pożyczone sumy wracają do banków, w postaci wpłat na
rachunki i mogą służyć do udzielenia kolejnej pożyczki, i tak dalej, i
tak dalej. W ten sposób z pewnej kwoty przyjętych na początku depozytów
powstała znacznie większa suma pieniądza bankowego w postaci kredytów.
Banki zazwyczaj starają się udzielić jak najwięcej kredytów, aby
powiększyć swoje zyski. Bank komercyjny tylko do pewnej wielkości może
udzielać kredytów. Kreacja pieniądza bankowego postępuje aż do momentu
tworzenia wkładów pochodnych przez banki tzn. do momentu kiedy relacja
między wkładem pierwotnym a sumą wkładów pochodnych osiągnie granicę
poniżej której nie może zejść ze względu na konieczność zachowania
minimum płynności płatniczej.
Kreacja
pieniądza bankowego przez banki komercyjne następuje poprzez wzrost
wielkości kredytów udzielanych przez te banki, a także przez zwiększenie
zakupu walut obcych. Obie te operacje powodują wzrost środków
płatniczych w danym banku lub w innym banku, na którego konto zostały
przekazane środki otrzymane w formie kredytu.
Ograniczenie
kreacji pieniądza przez bank komercyjny wynika z konieczności
utrzymywania płynności. Każde udzielenie kredytu oznacza, że część tego
kredytu może być wypłacona w gotówce bądź też przekazana na rachunek
innym bankom tzn. że tylko część środków z udzielonego kredytu
pozostanie na rachunku w banku. Te czynniki powodują, że bank komercyjny
musi posiadać odpowiednią wielkość pieniądza rezerwowego banku
centralnego, żeby móc bez ograniczeń pokryć wypłaty gotówkowe swoich
klientów oraz pokryć ujemne dla siebie saldo rozliczeń z innymi bankami.
Mechanizm kreacji pieniądza przez system bankowy
Rezerwa obowiązkowa wynosi 3,5% (tak jak w Polsce)
Banki
|
Depozyty
na żądanie
|
Rezerwy
obowiązkowe
|
Kredyty
|
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
|
1000,00
965,00
931,22
898,63
867,18
836,83
807,54
779,28
752,01
725,69
|
35,00
33,78
32,59
31,45
30,35
29,29
28,26
27,27
26,32
25,40
|
965,00
931,22
898,63
867,18
836,83
807,54
779,28
752,01
725,69
700,29
|
Razem
|
8563,38
|
299,71
|
8263,67
|
Wszystkie
pozostałe banki
|
20008,05
|
700,29
|
19307,76
|
System bankowy
ogółem
|
28571,43
|
1000,00
|
27571,43
|
Cały system bankowy wykreował pieniądz w wysokości 28571,43 zł. Przyrost podaży pieniądza wyniósł jednak nie 28571,43 zł, ale 27571,43 zł; 1000 zł to jedynie zamiana już wcześniej istniejącego pieniądza banku centralnego (gotówki) na pieniądz bankowy.
O tym, ile wyniesie kreacja pieniądza bankowego przy danych zasobach pieniądza gotówkowego, decyduje mnożnik kreacji pieniądza, będący
odwrotnością wskaźnika rezerwowego. Mnożnik kreacji pieniądza bankowego
jest współczynnikiem określającym ile zostanie udzielonych kredytów w
zależności od wielkości wkładu początkowego (pierwszego depozytu).
Podaż pieniądza, całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza,
traktowanego jako środek wymiany. Obejmuje ona wartość gotówki
(banknotów i bilonu) znajdującej się w obiegu pozabankowym oraz wkładów
bankowych płatnych na każde żądanie.
Czynniki wpływające na podaż pieniądza bankowego:
1. Stopa rezerw obowiązkowych –
stanowi minimalna relację rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą
utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego (Rady
Polityki Pieniężnej). Jeśli zasób gotówki w banku komercyjnym spadnie
poniżej obowiązkowej stopy rezerw, wówczas musi on natychmiast pożyczyć
gotówkę, najczęściej od banku centralnego.
Rezerwa obowiązkowa składa się z dwóch części, są to:
a) kwoty odprowadzane na nie oprocentowany rachunek rezerw obowiązkowych w banku centralnym;
b) kwoty zadeklarowane i przetrzymywane w kasach banku.
Obowiązkowe
rezerwy bankowe wyznaczane przez bank centralny ograniczają kreację
pieniądza przez banki komercyjne. Równocześnie bank centralny tworzy
rezerwę płynności dla każdego banku komercyjnego, która może być
uruchamiana w trudnej sytuacji finansowej banku.
Stopa
rezerw obowiązkowych obliczana jest w odniesieniu do wartości
zdeponowanych środków pieniężnych w banku komercyjnym, czyli w postaci
depozytów i lokat. W Polsce od 31 października 2003r. wynosi ona 3,5% do
chwili obecnej. Wskaźnik ten ma istotny wpływ na kształtowanie ilości
pieniądza w obiegu. Bank centralny zmieniając poziom wskaźnika reguluje
wysokość rezerw obowiązkowych oraz oddziaływuje na płynność finansową, a
w rezultacie zobowiązuje banki komercyjne do zawężenia lub rozszerzenia
akcji kredytowej. Podwyższenie wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza
banki komercyjne do utrzymywania większej części aktywów w formie
gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym.
Aktywa te są zamrożone i nie mogą być przeznaczone na działalność
kredytową, proces kreacji pieniądza zatrzymuje się oraz zmniejsza się
aktywność gospodarcza. Inaczej jest w przypadku obniżenia wskaźnika, w
tej sytuacji uwolnione fundusze banki komercyjne przeznaczają na
kredyty, a to powoduje wzrost ilości pieniądza w obiegu, wzrost siły
nabywczej społeczeństwa, a także wpływa na ożywienie się gospodarki.
2. Wskaźnik gotówkowy – czyli wskaźnik skłonności do utrzymywania gotówki zamiast depozytów na żądanie.
Na wskaźnik gotówkowy największy wpływ mają dwa elementy:
a) dochód,
b) rynkowa stopa procentowa.
Im
wyższe są dochody społeczeństwa, tym niższą ich część przechowuje się w
gotówce. W miarę wzrostu zasobności społeczeństwa coraz bardziej
opłacalne staje się używanie czeków, za pomocą których przelewa się
fundusze z jednego rachunku na drugi. Dlatego obrót bezgotówkowy
rozpowszechnił się głównie w krajach rozwiniętych.
Odwrotna
zależność istnieje między wskaźnikiem gotówkowym a rynkową stopą
procentową. Wzrost stopy procentowej sprawia, że coraz mniej opłacalne
jest utrzymywanie gotówki nieprzynoszącej żadnego dochodu. Lepiej
ulokować ją w krótkoterminowych, a więc płynnych, aktywach
oprocentowanych. W razie potrzeby łatwo taki walor zamienić na pieniądz
gotówkowy. Jeżeli poziom stopy procentowej jest niski to zapotrzebowanie
na pieniądz rośnie, wtedy korzystne jest utrzymanie majątku w
najbardziej płynnych aktywach, czyli w gotówce.
Na
wskaźnik gotówkowy mają również wpływ: zaufanie społeczeństwa do
systemu bankowego, wysokość opłat banków za dysponowanie wkładami
(rachunkami) na żądanie i opłat za rozliczenia czekowe na rachunkach
czekowych, a także rozwój techniki bankowej. Na przykład, rozszerzenie
stosowania kredytowych kart magnetycznych przy regulowaniu zobowiązań
zmniejsza zapotrzebowanie na gotówkę.
3. Wskaźnik rezerw nadobowiązkowych (nadwyżkowych)
– banki komercyjne faktycznie utrzymują nie tylko rezerwy obowiązkowe,
ale i także i rezerwy nadobowiązkowe. W ten sposób zabezpieczają się
przed szczególnymi okolicznościami, mogącymi powodować wzmożone
wycofanie przez klientów gotówki.
Wskaźnik rezerw nadobowiązkowych określany jest przez poziom rynkowej stopy procentowej
i
wahania depozytów. Gdy rynkowa stopa procentowa wzrasta, to mniej
korzystne jest utrzymywanie rezerw przez banki ponad niezbędne minimum.
Nadwyżkę opłaca się przeznaczyć na dalszą akcję kredytową. Należy jednak
brać pod uwagę to, że zwyżka owego wskaźnika rezerw nadobowiązkowych
skłania do zmiany nieoprocentowanych wkładów na żądanie na płynne aktywa
rynku pieniężnego, co ogranicza podaż pieniądza. W wyniku hamowania
pożyczek znowu tworzą się rezerwy nadobowiązkowe. Najczęściej jednak
jest tak, że wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje spadek rezerw
nadobowiązkowych i wzrost podaży pieniądza.
Do
utrzymywania rezerw nadobowiązkowych skłaniają banki wahania depozytów
na żądanie. Zmienność wkładów wynika z kolei z sezonowości wypłat oraz
działania innych czynników trudnych do przewidzenia. Im wyższe są
wahania depozytów na żądanie, tym wyższe muszą być rezerwy
nadobowiązkowe i tym mniejsza jest kreacja pieniądza bankowego.
4. Wskaźnik depozytów terminowych – to wskaźnik skłonności do utrzymywania depozytów terminowych, zamiast depozytów na żądanie.
Ludność,
czyli społeczeństwo, utrzymuje swój majątek nie tylko w formie wkładów
na żądanie, którymi można dysponować w każdej chwili, ale także w formie
wkładów terminowych, które lokujemy w banku na dłuższe okresy.
Na
wskaźnik depozytów terminowych mają wpływ: dochód, stopa oprocentowania
wkładów terminowych i rynkowa, krótkoterminowa stopa procentowa.
Im
wyższe są dochody, tym wyższy jest ten wskaźnik. W miarę wzrostu
zasobności społeczeństwa zwiększają się oszczędności, których jedną z
form są właśnie wkłady terminowe.
Wzrost
oprocentowania kredytów zwiększa ich wartość. Może to jednak mieć
miejsce kosztem innych aktywów, od których uzyskuje się rynkową,
krótkoterminową stopę procentową, oraz kosztem wkładów na żądanie. Może
niejako nastąpić substytucja aktywów w ogólnym ich portfelu, a
czynnikiem sprawczym jest zmiana relacji stóp procentowych od różnych
walorów. Wzrost stopy oprocentowania wkładów terminowych zmniejsza
mnożnik kreacji pieniądza, oczywiście tylko wtedy, gdy wkładów
terminowych nie wliczamy do pojęcia pieniądza.
Odwrotnie
jest z rynkową, krótkoterminową stopą procentową. Jej wzrost w stosunku
do oprocentowania wkładów terminowych obniża wskaźnik wkładów
terminowych i podwyższa wskaźnik kreacji pieniądza.
5. Wskaźnik rezerw pożyczonych –
czasami banki komercyjne korzystają z funduszy pożyczonych od banku
centralnego, ponieważ bardziej może im się opłaca ponoszenie kosztów
oprocentowania od pożyczonych środków finansowych w centralnej
instytucji monetarnej niż utrzymywanie rezerw nadobowiązkowych.
Na
wskaźnik rezerw pożyczonych oddziałuje relacja dwóch stóp procentowych:
rynkowej stopy procentowej i redyskontowej stopy banku centralnego.
Wzrost rynkowej stopy procentowej zachęca banki komercyjne do pożyczania
rezerw w banku centralnym w drodze redyskonta weksli. Nagromadzone
fundusze można z kolei ulokować na rynku pieniężnym, czyli rynku walorów
krótkoterminowych. Wzrost stopy redyskontowej zmniejsza skłonność do
redyskonta weksli. Gdy stopa redyskonta spada, to dzieje się dokładnie
tak jak przy wzroście stopy rynkowej. Należy podkreślić, że wpływ
wskaźnika rezerw pożyczonych na podaż pieniądza jest dokładnie odwrotny
niż w przypadku wskaźników wcześniej opisanych. Jego wzrost powoduje
wzrost kreacji pieniądza, a tym samym wzrost ilości pieniądza bankowego.
Na
wskaźnik rezerw pożyczonych oddziałuje jeszcze relacja stopy
redyskontowej do stopy panującej na hurtowym rynku międzybankowym. Banki
handlowe wcale bowiem nie muszą pożyczać potrzebnych im funduszy w
banku centralnym, ale mogą to właśnie uczynić na rynku międzybankowym.
Wzrost stopy redyskontowej, czyli relatywny spadek stopy rynku
międzybankowego, zwiększa popyt na pożyczki na tym właśnie rynku, a
zmniejsza popyt na pożyczki zaciągnięte w banku centralnym. W skali
całego systemu bankowego możliwości pożyczkowe
netto zmniejszają się, co hamuje ekspansję kredytową, wprawdzie dzięki
funduszom pożyczonym na rynku międzybankowym niektóre banki handlowe
mogą rozszerzać kreację pieniądza, ale dzieje się to kosztem innych
banków, które akurat lokują nadwyżki swych rezerw na omawianym rynku, co
oczywiście ogranicza przyrost podaży pieniądza.
Spadek
stopy redyskontowej, czyli relatywny wzrost stopy procentowej
międzybankowego rynku hurtowego, pobudza emisję pieniądza bankowego.
Wpływ
rynkowej stopy procentowej, bazy monetarnej i częściowo dochodu na
podaż pieniądza jest pozytywny. Im wyższą wartość osiągają te czynniki,
tym większa jest podaż pieniądza
i odwrotnie.
Wpływ banku centralnego na rezerwy banków komercyjnych
Istotną
kwestią w procesie kreacji pieniądza jest pokazanie, w jaki sposób
zmieniają się rezerwy banków komercyjnych w banku centralnym. To ich
wysokość decyduje o kreacji pieniądza bankowego. Należy brać pod uwagę
wszystkie rodzaje rezerw, zarówno obowiązkowe, jak i nadobowiązkowe. W
Polsce dotyczy to stanu rachunków rezerwy obowiązkowej i stanu rachunków
bieżących utrzymywanych w Narodowym Banku Polskim.
Pierwszym
instrumentem są operacje otwartego rynku banku centralnego. Jest
istotne, że kupując bądź sprzedając weksle skarbowe w transakcjach z
bankami komercyjnymi, bank centralny zmienia ich rezerwy. Kupując
weksle, powiększa rezerwy banków komercyjnych. W tym momencie następuje
kreacja nowego pieniądza, a mianowicie kreacja pieniądza banku centralnego. Bank
centralny kreuje swój pieniądz z niczego. Nie sięga bowiem do jakichś
wcześniej nagromadzonych funduszy, lecz tworzy całkiem nową siłę
nabywczą. Emisja pieniądza banku centralnego nie ma zabezpieczenia w
zasobach złota banku centralnego, tak jak to było w przeszłości. Obecnie
już żadna waluta nie jest wymienialna na złoto i babki centralne nie
mają obowiązku uzależniania od niego emisji pieniądza.
Pieniądz
banku centralnego emitowany jest w formie bezgotówkowej. Następnie może
być zamieniony na gotówkę. Jest to już jednak operacja czysto
techniczna, zjawisko zamiany jedynie formy pieniądza, nie zaś emisji
pieniądza nowego. Bank centralny kreuje pieniądz do gospodarki w formie
bezgotówkowej.
Przyrost rezerw banków komercyjnych oznacza powiększenie bazy monetarnej.
Zgodnie z działaniem mnożnika pieniężnego następuje wzrost akcji
kredytowej banków komercyjnych, wielokrotny przyrost pieniądza bankowego
i ogólnej ilości pieniądza w obiegu.
Istnieją też inne sposoby regulowania wysokości rezerw bankowych. Jednym z nich są operacje redyskonta weksli handlowych
(nie skarbowych). Bank centralny kupując weksle od banków komercyjnych
według stopy redyskontowej, zwiększa ich rezerwy i bazę monetarną.
Podobnie
jest, gdy bank centralny udziela bezpośrednio kredytu bankowi
komercyjnemu na uzupełnienie płynności. Znów rezerwy i baza monetarna rosną. Oznacza to najpierw emisję pieniądza banku centralnego, a następnie emisję pieniądza bankowego.
W jaki sposób deficyt budżetowy i deficyt bilansu płatniczego wpływają na podaż pieniądza w kraju?
Gdy
występuje deficyt budżetowy, to musi on być w jakiś sposób
sfinansowany. Ważne jest kto nabywa weksle skarbowe. Jeżeli
przedsiębiorstwa, ludność i banki komercyjne, to w zasadzie nie ma to
wpływu na procesy emisyjne. Następuje tylko przesunięcie oszczędności od
jednej grupy podmiotów do innej. Oczywiście, udzielenie kredytu
skarbowi państwa przez banki komercyjne oznacza emisję pieniądza
bankowego. Jednak trzeba mieć na uwadze, że najprawdopodobniej banki
komercyjne i tak udzieliłyby tych kredytów. Kredytowałyby nie skarb
państwa lecz przedsiębiorstwa i ludność. Emisja pieniądza bankowego i
tak miałaby miejsce, chyba że występowałby niedostatek popytu na kredyt
bankowy ze strony przedsiębiorstw i ludności, czego nie można wykluczyć.
Finansowanie deficytu budżetowego oznaczałoby uruchomienie oszczędności
społeczeństwa i dodatkową kreację pieniądza bankowego. Ale jest
sytuacja wyjątkowa. Normalnie, opisany sposób finansowania deficytu
budżetowego nie powoduje dodatkowej emisji pieniądza.
Natomiast
finansowanie deficytu budżetowego przez bank centralny powoduje
dodatkową emisję pieniądza. Gdy weksle skarbowe kupuje centralna
instytucja monetarna, to emituje ona pieniądz banku centralnego. Ten
z kolei jest podstawą kreacji pieniądza bankowego. Taki sposób
finansowania deficytu budżetowego ma charakter inflacyjny, oznacza
emisję pustego pieniądza. Fachowo mówi się, że jest to monetyzacja długu publicznego. Ten inflacyjny sposób pokrywania niedoborów budżetowych w Polsce jest już prawnie zakazany.
Na podaż pieniądza w kraju ma wpływ również saldo bilansu płatniczego. Deficyt bilansu płatniczego
powoduje odpływ cennych dewiz za granicę, gdyż płatności w walutach
obcych są wyższe od wpływów w walutach obcych. Importerzy kupują waluty
obce w bankach komercyjnych. Te z kolei nabywają je w banku centralnym.
Do banku centralnego napływa pieniądz krajowy jako zapłata za zakupione
waluty obce. Spadkowi rezerw dewizowych banku centralnego towarzyszy
równolegle napływ pieniądza krajowego, co oznacza wycofanie pieniądza z
obiegu. Deficyt bilansu płatniczego powoduje więc spadek podaży
pieniądza w kraju.
Nadwyżka bilansu płatniczego
powoduje z kolei wzrost ilości pieniądza w obiegu. Dodatnie saldo
bilansu oznacza, że wpływy w walutach obcych są wyższe od wydatków w
tych walutach. Nadwyżka cennych dewiz jest gromadzona w bankach
komercyjnych. Te jednak nie chcą utrzymywać wysokich rezerw walutowych i
odsprzedają je bankowi centralnemu. W wyniku tego rodzaju transakcji
wzrastają rezerwy walutowe banku centralnego. Ale płacąc bankom
komercyjnym za dewizy obce pieniądzem krajowym, bank centralny kreuje
własny pieniądz. Zwiększa rezerwy bankowe i bazę monetarną. Proces
emisyjny rozkręca się. Akurat w tym przypadku nie możemy twierdzić, iż
bank centralny kreuje pieniądz z niczego. Tak nie jest, gdyż
zabezpieczeniem dodatkowo wyemitowanego pieniądza banku centralnego są
jego rezerwy w walutach obcych. Ostatecznie nadwyżka bilansu płatniczego
powoduje wzrost ilości pieniądza w kraju, a deficyt bilansu płatniczego
powoduje spadek ilości pieniądza w gospodarce.
W gospodarce krążą dwa rodzaje pieniądza:
1. pieniądz banku centralnego
– jest to pieniądz gotówkowy, będący równocześnie zobowiązaniem tego
banku (banknoty i monety – ogólnie dostępny i najczęściej używany;
głównie pieniądz dochodowy ludzi).
2. pieniądz banków prywatnych,
zwany pieniądzem bankowym, depozytowym albo wkładowym. Pieniądz ten
jest pochodną pieniądza banku centralnego zwany bezgotówkowym
(bankowym), charakteryzuje się jedynie zapisami na rachunkach.
Pieniądz kreowany jest w operacjach kredytowych banków.
Pierwotna kreacja pieniądza
We
współczesnych systemach bankowych emisję banknotów reguluje baza
monetarna. Są to depozyty na rachunkach w banku centralnym powiększone o
sumę obiegających znaków pieniężnych. Bank centralny udzielając kredytu
tworzy nowy pieniądz – nie sięga do środków zdeponowanych w banku. Dla
niego udzielenie kredytu nie jest wydatkiem.
Przykłady pierwotnej kreacji pieniądza:
- udzielenie kredytu;
- wypłata gotówki przez bank centralny na rzecz jednostki budżetowej;
-skup przez bank centralny zagranicznych walut i dewiz.
Rodzaje rachunków bankowych wg ustawy Prawo Bankowe:
- Rachunki rozliczeniowe:
a) rachunki bieżące
b) rachunki pomocnicze
- Rachunki lokat terminowych
- Rachunki oszczędnościowe (wkłady oszczędnościowe)
- Rachunki powiernicze
Rodzaje rachunków bankowych wg ustawy o NBP:
1. Rachunki banków
2. Rachunki budżetu państwa
3. Rachunki Bankowego Funduszu Gwarancyjnego
4. Rachunki Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej
5. Rachunki innych osób prawnych, dla których wymagana jest zgoda Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Wtórna kreacja pieniądza
-wkład pierwotny
– następuje tutaj przekształcenie pieniądza gotówkowego (banknotów) w
pieniądz bezgotówkowy, jakim jest wkład klienta na rachunku bankowym.
Zmiana ta nie wpływa na ilość pieniądza w obiegu, gdyż nastąpiła jedynie
zamiana formy pieniądza.
- wkład pochodny
– stwierdzono że nie ma potrzeby utrzymywania 100% - go pokrycia wkładu
pierwotnego w postaci gotówki w banku, ponieważ tylko niewielka część
tych wkładów jest podejmowana w gotówce. Wystarczy utrzymanie jedynie
określonej części wkładu w postaci rezerwy gotówkowej. Pozostałą część
można wykorzystać na udzielenie pożyczki innemu klientowi w postaci
otwarcia na jego rzecz rachunku bieżącego z wkładem, którym ten klient
może swobodnie dysponować. Taką transakcję polegającą na udzieleniu
pożyczki klientowi w formie rachunku bieżącego nazywa się tworzeniem
wkładu pochodnego a sam wkład-wkładem pochodnym.
W
czasie stabilizacji gospodarczej banki nie muszą całej zgromadzonej w
postaci wkładów gotówki trzymać w skarbcu. Klienci dokonują wpłat i
wypłat na przemian i wystarczy tylko stosunkowo niewielka rezerwa
gotówkowa, aby zrealizować wszystkie ich dyspozycje. Resztę środków
banki mogą spożytkować udzielając kredytu przedsiębiorstwom lub
indywidualnym osobom, zarabiając na tej transakcji. Pożyczone sumy
wracają do banków, w postaci wpłat na rachunki i mogą służyć do
udzielenia kolejnej pożyczki itd.